ชายแดนไทย-พม่า หลายคนกำลังกลายเป็น ผู้ลี้ภัย หรือ refugee
ผู้ลี้ภัย หรือ refugee เป็นคำเรียกง่าย ๆ ที่เหมารวมผู้ที่เลือกที่จะเดินทางออกจากภูมิลำเนาตัวเองเนื่องจากสงคราม ความรุนแรง หรือการละเมิดสิทธิมนุษยชนร้ายแรงอื่น ๆ
ในความเป็นจริงแล้ว เรื่องราวของคนเหล่านี้กำลังเกิดขึ้นในพื้นที่ไม่ไกล ไม่ถึง 500-1,000 กิโลฯจากกรุงเทพมหานคร เมืองหลวงเรา ไม่ว่าเราจะมองเป็นเรื่องการเมือง เรื่องชนกลุ่มน้อย
น้องคนนึงเดินทางไปกับผู้ลี้ภัย (refugee) แถบแม่น้ำสาละวิน อำเภอแม่สะเรียง จังหวัดแม่ฮ่องสอน ไปตามหา ‘ความจริง’ ที่ใกล้กว่าที่คิด
ความเป็นจริงก็คือนี่คือผลลัพท์ของการใช้ความรุนแรงต่อมนุษย์ด้วยกัน
ผมเป็นคนกะเหรี่ยงที่อยู่และเติบโตใกล้ชายแดน ผมกำลังเดินทางไปในที่แห่งหนึ่งใกล้บ้าน ที่ไม่ใช่หมู่บ้านแต่มีคนอาศัยอยู่เป็นจำนวนมาก เพราะอยากเห็น “ความจริง” จากข่าวที่ได้ยินว่าตอนนี้มีคนพลัดถิ่นและมีการโจมตีชาวบ้านในละแวก
หลังออกจากตัวอำเภอแม่สะเรียง จังหวัดแม่ฮ่องสอนตั้งแต่เช้ามืดด้วยรถยนต์ เปลี่ยนมาเป็นมอไซค์ แล้วตบท้ายด้วยการเดินเท้า ข้ามน้ำข้ามภูเขากว่าสิบสองชั่วโมง และแล้วผมก็มายืนอยู่บนเส้นแบ่งเขตแดนไทยพม่าตรงข้ามบ้านแมหนึถ่า
“สวัสดีค่ะ บ้านพี่อยู่ที่ไหน” แก๊งเด็กชายหญิงราวสิบคนเข้ามาทักผม
“บ้านพี่อยู่นี่” ผมชี้เปลที่ผูกระหว่างไม้สองต้น
“อ๋อ… บ้านพี่ก็โดนถล่มเหมือนกันหรอ?”
“……”
พวกเธอหัวเราะกับการไร้คำตอบของผม จากนั้นก็ตั้งคำถามนู่นนี่ และเมื่อแสงน้อยลงก็พากันเดินกลับเข้า “บ้าน” ของตัวเอง
บ้านที่ไม่มีผนังกันแดดลมฝน มีแค่หลังคาจากผ้าใบสีฟ้าขาว ส่วนพื้นด้านล่างปูด้วยเสื่อ เศษกล่องกระดาษบ้าง หรือใบไม้ ไม่ก็พื้นดินธรรมดาผสมเม็ดทรายละเอียด
อ้อ! ก่อนหน้านี้ที่ผมเงียบน่ะไม่ใช่เพราะตอบไม่ได้หรอกนะ แต่เป็นเพราะกำลังอึ้งกับข้อสันนิษฐานที่ดันตรงกับความจริงเมื่อยี่สิบกว่าปีก่อน…ผมกับเขา เราไม่ต่างกัน
ค่ำคืนของที่นี่แตกต่างจากที่อื่น แทนที่จะสร้างแสงสว่างดับความมืดแต่ทุกคนกลับพร้อมใจกันทำให้กลางคืนมืดมากที่สุด ขนาดอ่านหนังสือยังต้องมีการนำผ้าปิดซ้อนหน้าไฟฉายเลย เพื่อกรองแสงให้เหลือน้อยที่สุดเพราะว่าทุกคนต่างหวาดกลัวและกังวลว่าจะตกเป็นเป้าของเครื่องบินทิ้งบอมบ์เหมือนที่เก่าที่จากมาในรัฐกะเหรี่ยง
“จะคนฝั่งโน้นหรือฝั่งนี้ก็ไว้ใจไม่ได้หรอก เพราะเขาก็ถือปืนเหมือนกันน่ะ เราก็ต้องป้องกันไว้ก่อน…” คุณลุงคนหนึ่งเล่าถึงความกังวลที่ว่าคนถืออำนาจสั่งการที่อยู่ข้างบนนั้นอาจจับมือกันทำร้ายพวกเขาเมื่อไหร่ก็ได้
ผมนอนเปลมองขึ้นฟ้า ตอนนี้อากาศเย็นและเงียบสงบกว่าตอนหัวค่ำ ผมมั่นใจว่าถ้าไม่รู้มาก่อนผมคงไม่มีทางคิดว่ามีผู้คนมากกว่าพันคนกำลังพักพิงอยู่ที่นี่ และคิดว่านี่เป็นป่าริมน้ำธรรมดาที่ข้างหนึ่งเป็นอุทยานแห่งชาติสาละวิน อีกข้างเป็นอุทยานสันติภาพสาละวิน
ในความมืดมีเสียงการพลัดพราก พลัดถิ่น และลี้ภัยหนีความรุนแรงของผู้คนในเขตหมื่อตรอ รัฐกะเหรี่ยงจากการโจมตีทางอากาศของกองทัพพม่า
ผมได้ยิน…เสียงตุ๊กแก เสียงแมลง เสียงคนอธิษฐาน เสียงเด็กทารกร้องไห้ เสียงแม่ดุลูกให้เงียบ เสียงกระซิบกระซาบ เสียงไอค๊อกแค๊ก เสียงคนเดินผ่าน เสียงคนชนปี๊บ แล้วตามมาด้วยเม็ดทรายกระเด็นเข้ามาในเปล
… ผมนอนฟังเสียงก่อนจะเผลอหลับไป มาสะดุ้งตื่นอีกทีตอนเช้ามืดด้วยเสียงของแม่กับลูก และอดที่ตั้งคำถามไม่ได้ว่า“ทำไมตื่นทำกับข้าวกันเช้าจัง นี่ยังไม่ตีสี่เลยนะเธอ”
“มันนอนไม่หลับ นอนไม่หลับเลย” แม่ที่กำลังตักเกลือใส่หม้อแกงตอบผม พร้อมกับระบายปัญหาอย่างยาวเหยียดให้ฟังว่า ที่นี่อากาศร้อน อาหารน้อย ชีวิตไม่มั่นคง อยู่ไม่สบาย ต้องนอนกับดิน ต้องกินกับทราย ต้องอยู่แบบผิดที่ผิดทาง ทำให้ร่างกายและจิตใจไม่มีความสดใส
ต่างกับบ้านที่จากมาอย่างสิ้นเชิง ที่นั่นถึงแม้จะเป็นกลางดอยและมีบ้านเป็นเพียงกระท่อม แต่เราก็มีความสุขและสบายใจในที่ที่เป็นของเรา
เธอรู้ไหมที่ที่เราจากมาน่ะอากาศดี มีน้ำสะอาด มีสัตว์เลี้ยงให้ดูแล มีไร่นาเลี้ยงชีวิต มีวัฒนธรรมประเพณีเลี้ยงจิตวิญญาณ ถึงแม้จะหาเช้ากินค่ำแต่ก็ดีกว่านั่งรอความช่วยเหลือ เพราะรู้สึกว่าศักดิ์ศรีเราก็ด้อยลงทุกวัน…
“ถ้าที่นั่นดีกว่าจริง ทำไมต้องพาตัวเองมาลำบากที่นี่”
“ความตาย ใคร ๆ ก็กลัว…”
ผมไม่สงสัยกับคำตอบที่ได้รับเพราะถ้าเป็นผมก็คงหนีเหมือนกัน ผมอยากลองชวนคุณจินตนาการดูว่าหากอยู่ดี ๆ ก็มีใครไม่รู้โยนระเบิดใส่ต่อหน้าต่อตา ตามมาด้วยไฟไหม้ คนตาย และเลือด
แบบนี้คุณคงไม่คิดว่าการที่ผมหนีเป็นเรื่องแปลกหรอกนะ? ชีวิตผม ผมก็รักเพราะยังมีอีกหลายอย่างที่ผมอยากทำ
หลายคนอาจคิดว่าความรุนแรงนี้เพิ่งเกิดขึ้น แต่ผมยืนยันด้วยหัวเลยว่าเปล่าเลย ความจริงมันเกิดขึ้นมานานแล้ว นี่เป็นแค่เรื่องเล็กน้อยที่เกิดซ้ำซาก ไม่มีอะไรใหม่
คนกลุ่มนี้ใช้ชีวิตอยู่ภายใต้ความหวาดกลัวมานานกว่าเจ็ดสิบปี ชีวิตต้องเจอกับความโหดร้ายซ้ำ ๆ วันดีคืนดีบ้านก็ถูกเผา ยุ้งฉางก็ถูกทำลาย ข้าวในไร่นาที่พร้อมเก็บเกี่ยวก็ถูกเผา
ใครแข็งแรงหน่อยก็ถูกจับไปใช้แรงงานและคอยเป็นด่านหน้าบังกระสุน ใครปากกล้าขาแข็งก็ถูกทำร้ายทรมานให้ถึงแก่ความตาย และใครที่เป็นหญิงก็ต้องระวังตัวเป็นพิเศษเพราะเธอจะถูกข่มขืนเมื่อไหร่ก็ได้
ทุกอย่างที่เล่ามานี้ไม่มีอะไรเกินจริง และไม่ได้เพียงเกิดขึ้นแล้วจบลงเป็นช่วง ๆ แต่ยังทิ้งบาดแผลไว้ทั้งในจิตใจ ในร่างกาย ในทุกพื้นที่รอบตัว และรอยแผลก็หยั่งรากลงลึกเกินกว่าที่คนนอกจะคาดเดาได้ เด็กบางคนแค่แกล้งพูดว่า “พม่ามา” ก็ร้องไห้ยืนแข็งฉี่ราดแล้ว
หลายคนที่ออกจากบ้านหลบหนีพักพิงชั่วคราวอยู่ในพื้นที่อื่นก็ใช่ว่าจะมีความสุขดีไปซะทุกอย่าง อีกทั้งยังถูกตัดสินว่าขี้เกียจ ไม่ทำมาหากิน เป็นภาระ เป็นตัวอันตราย และที่สำคัญจะถูกผลักดันกลับไปหาความตายเมื่อไหร่ก็ได้
สุดท้ายแล้วชีวิตที่เลือกไม่ได้กับชีวิตที่ถูกบังคับให้เลือกบทสรุปมันก็ไม่ต่างกัน
ผมคิดว่าก่อนหน้านี้ก็มีตัวอย่างปัญหาที่เกิดจากการใช้ความรุนแรงไม่น้อยแล้วนะ โดยเฉพาะพม่าที่ใช้ความรุนแรงกับพลเมืองตัวเองมาโดยตลอด จนผู้คนต้องอพยพหนีร้อนมาพึ่งเย็นในศูนย์พักพิงชั่วคราวบนแผ่นดินไทย ซึ่งเป็น “ชั่วคราว” ที่แปลว่ามากกว่า “สามสิบปี” ในปัจจุบัน
ผมพบว่ามีคนเกือบหนึ่งแสนคนจากศูนย์พักพิงชั่วคราวเก้าแห่งที่ได้รับการรับรองสถานะเป็นผู้ลี้ภัยจาก UNHCR แต่ผมมั่นใจว่าตัวเลขจริงต้องมากกว่านี้แน่นอน เพราะแค่คนรอบตัวที่รู้จักก็ไม่น้อยแล้ว
หลายคนต้องอยู่แบบหลบ ๆ ซ่อน ๆ อย่างไร้สิทธิ์ไร้เสียง อยู่ตามซอกตึกมุมเมืองบ้าง อยู่ตามสันเขาชายแดนบ้าง กระจัดกระจายอยู่แทบทุกที่แหละ
สิ่งหนึ่งที่ผมเห็นว่าไม่ต่างกันเลยก็คือชะตากรรมที่คนกลุ่มนี้ต้องเจอ คนที่อยู่นอกศูนย์ฯ ต้องอยู่แบบไร้ตัวตน ส่วนคนที่อยู่ในศูนย์ฯ ความหวังที่จะกลับบ้านเดิมก็ยากเพราะไม่มีความปลอดภัย จะอยู่ที่เดิมในไทยก็ไม่มีกฎหมายรองรับ หรือจะไปเริ่มต้นชีวิตใหม่ในประเทศที่สามก็เหมือนจะเป็นไปไม่ได้แล้ว เพราะกำหนดโครงการฯ ใกล้สิ้นสุดลงทุกวัน
ในฐานะคนธรรมดาคนหนึ่ง ผมกังวลมากว่าชีวิตที่ไม่สามารถต่อรองหรือเรียกร้องอะไรได้ของเพื่อนมนุษย์กลุ่มนี้จะเป็นยังไงต่อไป เพราะชีวิตการเดินทางของเขาเข้าใกล้วงจรการค้ามนุษย์อย่างไม่รู้ตัวขึ้นทุกที
ผมมั่นใจว่าวงจรนี้จะทำให้เกิดปัญหาอื่นตามมาอีกเป็นพวงแน่นอน และที่สำคัญในวันนี้ปัญหาผู้ลี้ภัยเก่ายังคาราคาซังไม่ได้รับการแก้ไข ผู้ลี้ภัยใหม่ก็มีทีท่าว่าจะมากขึ้นเรื่อย ๆ
โอ้!! นี่มันเกิดอะไรขึ้นกับโลกเรากันแน่???
ผมว่านี่เราก็เดินทางมาถึงปี 2021 แล้วนะ ทำไมยังคงมีการใช้ความรุนแรงอย่างไม่น่าให้อภัย
ทำไมยังต้องมีคนจำนวนมากต้องรับกรรมลี้ภัยพลัดถิ่น
ทำไมยังมีนักสู้เพื่อความเป็นธรรมอีกจำนวนมากถูกทำให้เป็นภัยความมั่นคงของชาติ
ทำไม…
สำหรับตัวผมเองก็ตอบไม่ได้หรอกนะว่า “ทำไม” เพราะคิดว่าคำตอบอยู่ในมือ “คนถืออำนาจ” นู่นนน!!
ใครสะดวกก็ฝากข้อความไปถามหน่อยละกัน และเพิ่มเติมด้วยว่า “ทำไมไม่รู้จักโต ทำไมไม่รู้จักปล่อยวาง” เมื่ออรุณมาถึงความมืดก็จะหาย ดอกไม้ก็จะผลิบาน เธอไม่สามารถอยู่ค้ำฟ้าได้หรอกนะ”
Special Thanks to ศูนย์ศึกษาชาติพันธุ์และการพัฒนา for sharing their intimate personal account.
